اگر امروز از قطار هوش مصنوعی پیاده شویم فردا نمی‌شود سوار شد

آرمان ملی آنلاین -با توجه به سخنان رهبر معظم انقلاب در دیدار با نخبگان و استعدادها برتر علمی در مورد هوش مصنوعی، مصاحبه ای داشتیم با آقای مهندس سید محمد محمدزاده ضیابری، در مورد وضعیت کنونی و چشم‌انداز توسعه هوش مصنوعی درکشور، که در ادامه تقدیم می شود.
در دیدار رهبر انقلاب با نخبگان و استعدادهای برتر علمی، یکی از موضوعات مطرح شده توسط ایشان هوش مصنوعی و لزوم برنامه‌ریزی برای رسیدن به ۱۰ کشور برتر هوش مصنوعی در دنیا بود. شما به عنوان دبیر کمیسیون هوش مصنوعی و علم داده سازمان نظام صنفی رایانه‌ای و مدیرعامل یک شرکت دانش‌بنیان فعال در این حوزه وضعیت کنونی هوش مصنوعی در کشور را چگونه می‌بنید؟
ضیابری: اگر بخواهم پاسخی بسیار خلاصه به این سؤال بدهم می‌گویم «در وضعیت تصمیم‌گیری هستیم».
در طول سالیان گذشته در حوزه‌های بسیاری از فناوری به عنوان مشاهده‌گر عمل کردیم و با تعلل در ورود به عرصه رقابت آنچنان عرصه را واگذار کردیم که هرگز نتوانستیم سوار قطار آن فناوری‌ها شویم. در برخی از فناوری‌ها زود عمل کردیم و وارد شدیم اما نتوانستیم به درستی ادامه‌دهنده مسیر باشیم و از عرصه رقابت کنار گذاشته شدیم. و در معدود مواردی هم با وجود همه مشکلات هنوز همپای قدرت‌مندان در حال رقابت هستیم.
در حوزه هوش مصنوعی می‌توان گفت فعلاً متخصصان و فناوران ایرانی توانسته‌اند همپای غول‌ها و مدعیان این عرصه رقابت کنند و حتی مدعیان اصلی را وادار به استفاده علنی و تقدیر از برخی محصولات ایرانی نمایند.
* یعنی به اعتقاد شما در وضعیت مطلوبی قرار داریم؟
ضیابری: اتفاقاً نه. همانطور که در پاسخ خلاصه گفتم در وضعیت تصمیم‌گیری هستیم.
توسعه هوش مصنوعی سابقه‌ای بیش از ۷۰ ساله دارد که عمدتا مبتنی بر روش‌های الگوریتمیک و کلاسیک بوده است. اما در دو دهه گذشته و بالاخص با بروز و ظهور روش‌های نوین همچون یادگیری عمیق و هوش واقعی جهشی بنیادین را تجربه کرده‌ایم. خوشبختانه شرکت‌ها و متخصصین ایرانی به سرعت توانستند وارد قطار بسیار پر سرعت این فناوری جهش‌یافته شوند. تاکنون توانسته‌ایم در واگن‌های میانی این قطار جای بگیریم و به رقابت بپردازیم. اما اگر تعلل کنیم و نتوانیم به درستی تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری کنیم به طرفه‌العینی از این قطار پیاده خواهیم شد. سرعت این قطار چنان بالاست و رقبا و قدرتمندان آن‌چنان دقیق و حریصانه در حال سرمایه‌گذاری هستند که با پیاده‌شده از این قطار هرگز نخواهیم توانست مجدد سوار شویم.
در این حوزه با توجه به رقابت بسیار شدیدی که بین چین و آمریکا در گرفته عملاً شاهد یک جنگ در عرصه فناوری هستیم. کشورهای دیگر هم در حال برنامه‌ریزی‌های دقیق جهت توسعه زیرساخت‌ها و حمایت از شرکت‌ها و استارتاپ‌های هوش مصنوعی هستند تا از این رقابت عقب نمانند تا جایی که کشور امارات وزارت‌خانه هوش مصنوعی راه‌اندازی می‌کند و قطری‌ها برنامه‌ای بلندپروازانه برای رهبری اقتصاد دیجیتال در دنیای عرب را شروع کرده‌اند که توسعه هوش مصنوعی اساس این برنامه را تشکیل می‌دهد.
متأسفانه تاکنون حجم عمده موفقیت‌ها در حوزه هوش مصنوعی در کشور مبتنی بر فعالیت‌های پراکنده توسط شرکت‌ها، اعضای هیات علمی و دانشجویان بوده و به صورت متمرکز و حاکمیتی هنوز عزم جدی شکل نگرفته. با توجه به عقب‌ماندگی‌های جبران‌ناپذیری که در عرصه‌های سخت‌افزاری و حوزه‌های پایه نظیر دادگان و نگه‌داشت متخصصان در کشور داریم اگر نگاه ویژه به این حوزه در سطح حاکمیتی شکل نگیرد عملاً چند صباحی دیگر در حوزه هوش مصنوعی هم جا مانده و عرصه را به صورت کامل به محصولات خارجی واگذار خواهیم کرد.
* برای نیل به هدف ترسیم شده از سوی مقام معظم رهبری مبنی بر رسیدن ایران به میان ۱۰ کشور برتر هوش مصنوعی دنیا چه راهکار و مسیری را پیشنهاد می‌کنید.
ضیابری: مهمترین موضوع درک درست در زمینه نیازمند‌ی‌ها و توانایی‌های داخلی است. متأسفانه تا بحث حمایت پیش می‌آید همه اذهان به سمت رانت و بودجه‌های مصرف‌شده برای طرح‌های کلان ملی می‌شود که از هر ۱۰۰ تای آن‌ها به زحمت یکی موفق شده است. وقتی صحبت از عزم جدی برای حمایت از این فناوری در کشور می‌کنیم تعریف بودجه و هزینه‌کرد برای اجرای پروژه‌ها آخرین حلقه حمایتی است. مسلم است که بدون بودجه کاری از پیش نمی‌رود اما اگر طرح کلان و مسیر راه مشخص و درست ترسیم نشده باشد صرف هزاران میلیارد تومان بودجه جز فساد ثمر دیگری نخواهد داشت.
در بیانیه‌ای که در کمیسیون هوش مصنوعی و علم داده سازمان نظام صنفی رایانه‌ای با همراهی اکثریت‌ شرکت‌های فعال در این عرصه تنظیم کردیم نقشه راهی مشتمل بیش از ۵۰ ماده و بند تدوین شده که تنها چند بند آن مربوط به موضوع بودجه است.
دولت به معنای عام حاکمیتی آن می‌تواند به جای نگاه بخشی و حمایت‌های مقطعی و موردی زیرساخت‌های فناوری لازم را در سطح ملی ایجاد کند. این یکی از مهمترین چالش‌های شرکت‌های فعال در عرصه هوش مصنوعی است که با توجه به شرایط تحریم‌ها و مشکلات ارزی نمی‌توانند زیرساخت‌های لازم برای توسعه و اجرای آزمایش‌ها را فراهم کنند. در شرایطی که رقبا با بهره‌گیری از سخت‌افزارها و ظرفیت‌های پردازشی بسیار غول‌آسا به صورت مداوم به ظرفیت‌های پردازشی مغز انسان نزدیک می‌شوند و عنقریب در بسیاری از حوزه‌ها به نقطه تکینگی خواهیم رسید. شرکت‌های داخلی در این زمینه با محدودیت‌های فراوانی مواجه هستند که با کارهای جزیره‌ای قابل برطرف‌کردن نیست.
از طرف دیگر در کشور چالش‌های فراوانی در حوزه تقنینی و نگاه سنتی به اقتصاد داریم که به صورت جدی مانع رشد اقتصاد دانش‌بنیان و اقتصاد دیجیتال شده. به زعم بنده دولت می‌تواند با مشورت کارشناسان اقتصاد دیجیتال و بهره‌گیری از تجربه کشورهای پیشرو در این عرصه با ارایه یک لایحه دو فوریتی بخش بزرگی از موانع را برطرف نماید. اصلاح نگاه سنتی به اقتصاد نه تنها موجب کاهش درآمد دولت نمی‌شود بلکه با هوشمندسازی نظام مالیاتی می‌تواند موجب جلوگیری از فرارها و فسادها شده و بر درآمدهای ملی بیفزاید.
در حوزه دادگان به عنوان پایه‌ای‌ترین نیازمندی توسعه فناوری‌های مبتنی بر هوش مصنوعی هنوز بعد از سال‌ها و با وجود توصیه‌نامه‌ها و مصوبات نتوانسته‌ایم مسایل مربوط به حاکمیت و مالکیت داده را حل کنیم و حجم انبوهی از دادگان ارزشمند نزد نهادهای حاکمیتی خاک می‌خورد و به دست شرکت‌های فعالی که می‌توانند با این دادگان تحول ایجاد کنند نرسیده است. دسترسی به این منابع ارزشمند نیازمند صرف بودجه نیست و صرفاً نگاه باز و کار ستادی دقیق می‌طلبد. اما اثر وضعی این کار می‌تواند معادل با اجرای پروژه‌های کلان چند هزار میلیارد تومانی باشد.
در حوزه شتاب‌دهی و سرمایه‌گذاری خطرپذیر نیاز است تا واقعیات را پذیرفته به جای تمرکز صرف بر کمیت، بر روی کیفیت متمرکز شد. متأسفانه بخش بزرگی از اکوسیستم استارتاپی و سرمایه‌گذاری ایران نگاه درستی به فناوری‌های نوین نداشته و به اشتباه با مقایسه فناوری‌های نوین با روش‌های کلاسیک موجب دلسردی و به بیراهه رفتن فعالان این حوزه می‌شوند. در این خصوص حاکمیت می‌تواند با بهره‌گیری از تجربه کشورهای پیشرو در این عرصه و ایجاد صندوق‌های حمایتی تخصصی محرک خوبی برای تحول باشد.
اگر مجموعه این اتفاقات به درستی رخ دهد می‌توان امید داشت که شاهد تحول چشم‌گیر و موفقیت باشیم و الا با کارهای موضعی و تخصیص بودجه‌های کلان به چند طرح و بریدن روبان افتتاح چند پروژه و ساختمان هیچ اتفاق مثبتی رقم نخورده و صرفاً موجب دلسردی بیش از پیش معدود جوانانی خواهد شد که هنوز جلای وطن نکرده‌اند.
* مقام معظم رهبری در بیاناتشان ضمن ابراز خرسندی از رشد کمّی شرکت‌های دانش‌بنیان، بر لزوم افزایش کیفیت این شرکت‌ها تأکید داشتند. به نظر شما آیا کیفیت محصولات ایرانی در این حوزه با محصولات خارجی قابل مقایسه است؟
ضیابری: نگاه اشتباهی که سال‌هاست در جامعه تزریق می‌شود این است که محصول ایرانی کیفیت مطلوبی ندارد. و یا حتی گفته می‌شود که کاربر ایرانی با محصول ایرانی عناد دارد و صرفاً از طریق اجبار و خودتحریمی می‌توان خرید محصول ایرانی را ترویج کرد. متأسفانه این نگاه ناشی از عمل‌کرد بسیار بد شرکت‌هایی است که صرفاً به دنبال مطامع اقتصادی خود بوده و به صورت مداوم هم از کیفیت محصولات خود می‌کاهند و هم با استفاده از رانت بر قیمت آن می‌افزایند. اما کم نیستند محصولات ایرانی با کیفیتی که در رقابت سالم و بدون هرگونه محدودیت برای محصول خارجی توانسته‌اند نه تنها نظر کاربر ایرانی را به خود جلب کنند که حتی بعضا محصول خارجی هم از آن‌ها استفاده کرده. نمونه اخیر این موضوع را در خصوص استفاده علنی مترجم گوگل از مترجم ترگمان شاهد بوده‌ایم.
به جد معتقدم با حمایت منطقی و صحیح و نه صرفاً مالی از شرکت‌های دانش‌بنیان واقعی می‌توانیم شاهد محصولاتی باشیم که خود مردم استفاده از محصول ایرانی را به محصول خارجی ترجیح دهند. شاهد این مدعا سامانه ترجمیار است که با وجود مترجم‌های کاملاً رایگان، معروف و در دسترس گوگل، بینگ و سایر محصولات خارجی محقق، مترجم و دانشجوی ایرانی ترجیح می‌دهد بابت محصول بومی مشابه هزینه بپردازد. اصلاح نگاه اشتباه به کالای ایرانی با دستور و خودتحریمی میسر نیست و این کار بیشتر فسادزا و تشدید‌کننده این نگاه است. بلکه لازم است تا همانگونه که مقام معظم رهبری اشاره داشتند در رعایت ضوابط دانش‌بنیان بودن سخت‌گیری شده و نظارت بر عملکردها تصحیح شود. در این صورت می‌توان امید داشت شاهد محصولات بیشتری باشیم که بتوانند با نمونه خارجی رقابت سالم داشته باشند.